Thánh Valentinô Berrio Ochoa Vinh sinh ngày 14 tháng 2 năm 1827 tại làng Biscaglia, giáo phận Vitoria, nước Tây Ban Nha, trong một gia đình quí tộc, đạo đức nhưng lại nghèo. Con cụ ông Gioan Isidorô Berrio Ochoa và bà Maria Monica Arizti. Khi chịu phép thánh tẩy cha mẹ đặt tên là Valentinô Faustinô.
Vì bận rộn lo công ăn việc làm hằng ngày nên ngay từ nhỏ cha cậu Valentinô đã gửi cậu nhờ cha Giuse Echevarria coi sóc. Năm 12 tuổi, cậu lại được cha Santiago Mendoza dòng Đa Minh dạy dỗ và cho giúp lễ. Nhờ vậy cậu có dịp được cha Mendoza hướng dẫn về đời sống thiêng liêng, được nghe cha kể chuyện các linh mục dòng Đa Minh đi làm việc truyền giáo tại Việt Nam, về những mẩu gương dấn thân và những cuộc tử đạo anh hùng tại các nơi truyền giáo. Những mẩu chuyện hằng ngày đó đã in sâu vào tâm hồn cậu bé Valentinô. Cậu ôm ấp mộng là sẽ xin vào dòng Đa Minh để làm linh mục và xin đi truyền giáo tại Việt Nam. Nhưng chuyện đáng buồn lại tới làm ngăn trở việc học của cậu: Cha mẹ quá nghèo không còn tiền lo cho cậu ăn học, cậu phải nghỉ học trở về giúp đỡ cha mẹ trong công việc của cha cậu nơi xưởng sản xuất đồ mộc. Phải chăng đây là việc Chúa muốn thử thách ơn gọi của cậu? Tại xưởng mộc, cậu hết sức giúp đỡ cha, đồng thời cậu cũng chú tâm trau dồi văn hoá bằng cách say mê đọc sách báo và nhất là cậu dành thời giờ để học thêm tiếng La tinh. Năm 18 tuổi cậu xin một linh mục giới thiệu cậu vào chủng viện Logrono tiếp tục học triết và thần học. Nhờ sự cần mẫn và chăm chỉ thầy Valentinô được tiếng là học giỏi. Đời sống nghiêm túc và lòng đạo đức sâu xa, nên thầy được ban giáo sư, các bề trên và bạn hữu thương mến,. Năm 1848, sau ba năm triết học với thành quả rất tốt, thầy trở về thăm gia đình, thấy cha già yếu mà phải làm việc quá vất vả, thầy trở lại chủng viện xin bề trên được sống ngoại trú để vừa học, vừa có điều kiện giúp đỡ gia đình. Sống ngoại trú hơn hai năm và tiếp tục học thần học. Đức Cha Irigoyen, giám mục giáo phận vẫn theo dõi và được các cha giáo sư báo cáo thầy Valentinô Berrio Ochoa là một chủng sinh xuất sắc cả về học vấn lẫn tính hạnh tốt nên Đức Cha đã cho thầy lãnh chức cắt tóc và đặt thầy làm linh hướng dự khuyết cho Tiểu chủng viện, mặc dầu lúc ấy thầy mới 24 tuổi và chưa lãnh chức linh mục. Đây là một trường hợp đặc biệt nói lên uy tín của thầy cũng như lòng tin tưởng và quí trọng của Đức Giám mục giáo phận đối với thầy. Sau đó, Đức Cha lần lượt trao ban chức năm và chức Phó tế rồi tới lễ Chúa Ba Ngôi, ngày 14 tháng 6 năm 1851 thầy thụ phong linh mục qua tay Đức Cha Irigoyen, giám mục giáo phận Victoria. Sau ngày lãnh chức linh mục, cha Valentinô Berrio Ochoa đã vui mừng biên thư cho thân mẫu bằng những lời. xúc động như sau: “Mẹ rất yêu quí của con, hôm qua ngày 14 tháng 6 năm 1851 ngày mộng ước của con, ngày con được lãnh nhận thiên chức linh mục. Con của mẹ giờ đây đã được tình thương Chúa nhắc lên chức phẩm cao trọng đễn nỗi các thiên thần cũng phải run sợ…” Sau khi lãnh chức linh mục, Đức Giám mục bổ nhiệm cha về làm linh hướng tại đại chủng viện. Cha hết lòng lo lắng, chăm sóc về đời sống tinh thần cho các chủng sinh. Nhưng riêng với cha, cha vẫn ước mong trở thành nhà truyền giáo tại Viễn Đông. Cha bày tỏ ước mong này với cha Morrey, một linh mục đạo đức dòng Đa Minh. Cha Morey khuyên cha nên vào dòng Đa Minh để có cơ may đi làm việc truyền giáo như lòng cha mong ước. Thế là ngày 26 tháng 10 năm 1853 cha xin Đức Giám mục để gia nhập dòng Đa Minh tại Ocana. Sau một năm tập, ngày 12 tháng 11 năm 1854 cha khấn ba lời khấn dòng rở thành linh mục dòng Đa Minh. Cha thiết tha cầu nguyện xin Chúa thương cho cha được đi truyền giáo thì ngày 17 tháng 12 năm 1856 cha được lệnh bề trên lên đường cùng với 7 linh mục trẻ trung khác xuống tàu đi Manila lo việc truyền giáo tại Viễn Đông. Được lệnh bề trên cha vô cùng sung sướng vội biên thư về gia đình báo tin cho cha mẹ. Cha viết::Con báo tin vui mừng cho cha mẹ biết con sẽ lên đường đi truyền giáo như lòng con đã ao ước từ lâu. Con không biết lấy gì để cảm tạ Thiên Chúa vì bao nhiêu hồng ân Chúa đã ban cho con. Xin cha mẹ hãy nơi gương Abraham hết lòng dâng con cho Chúa. Nhiều gia đình cho con sang Ấn Độ để tìm vàng bạc, nhưng người con của cha mẹ đây không đi tìm của cải trần gian, nhưng là đi tìm các linh hồn về cho Chúa”. Đầu tháng 12 năm 1867, cha Valentinô Berrio Ochoa được lệnh xuống tàu rời Manila cùng với ba vị Thừa Sai khác đi Việt Nam qua ngả Hồng Kông và Macao. Con tàu lênh đênh trên biển gần 2 tháng thì cập bến Việt Nam. Cha Valentinô Berriô Ochoa đặt chân lên đất Việt Nam đến trình diện cha chính Hoà và Đức Cha Xuyên tại Kiên Lao. Cơn cấm đạo lúc ấy đang ở cao điểm Đức Cha Diaz Sanjurjo An mới bị tử đạo, thủ cấp của Đức Cha Garcia Sanpedro Xuyên đang được treo giá với nhiều lạng vàng nếu ai tố cáo và bắt được Ngài, nên thường xuyên Ngài phải ẩn nấp thật cơ cực. Trong hoàn cảnh ấy, cha Berrio Ochoa dừng chân tại Đông Xuyên học tiếng Việt và lấy tên là Vinh. Chỉ trong vòng sau 2 tháng, cha Vinh đã thông thạo đường đi nước bước và sử dụng ngôn ngữ tạm đủ, cha đã lăn xả vào vùng truyền giáo để thi hành mục vụ, thăm viếng các gia đình. Tất cả mọi việc đều phải làm lén lút. Trước tình thế bắt đạo mỗi ngày một gay gắt, kinh hoàng hơn, Đức Cha Sanpedreo Xuyên linh cảm sẽ có ngày bị bắt, nên đã khôn ngoan chuẩn bị để có người kế vị coi sóc giáo phận. Đức Cha đã dùng quyền Toà Thánh chọn Giám mục Phó với quyền kế vị. Ngài chọn cha Valentinô Berriô Ochoa Vinh. Được biết ý định của Đức Cha, cha Berriô Ochoa Vinh đã biên thư cho Đức Cha, Ngài viết: “Thư Đức Cha, Nếu được thì xin cất chén này cho con. Con thấy lòng tràn ngập lo âu, áy náy khi nghĩ đến chức vị mà Đức Cha muốn đặt con lên. Nhưng điều mà môi miệng con nói thì con cũng xin nói cả tấm lòng, đó là xin vâng trọn ý Chúa, bây giờ và đời đời chẳng cùng”. Được thư của cha Berriô Ochoa Vinh, Đức Cha Sampedro Xuyên thuyết phục và nói: “Đây là thánh ý Chúa” cha không thể từ chối. Phải vâng ý Chúa. Thế rồi lễ tấn phong Giám mục dự tính là ngày lễ kính hai thánh Phêrô và Phaolô, nhưng vì hoàn cảnh vô cùng khó khăn nên phải thực hiện vào Chúa Nhật thứ 3 sau lễ Chúa Ba Ngôi. Đây là một lễ tấn phong Giám mục có lẽ đặc biệt nhất trong lịch sử Giáo hội hoàn vũ từ xưa tới nay. Thánh lễ cử hành vào lúc 2 giờ sáng giữa đêm khuya thanh vắng trên cót thóc của gia đình ông Trương Chi, giáo xứ Ninh Cường, giáo phận Bùi Chu ngày nay. Thánh lễ âm thầm diễn ra trong bầu không khí ngột nhạt sợ hãi, không tiếng đàn, tiếng hát, không có người tham dự, ngoài hai cha Riano Hoà là cha Chính giáo phận, và cha Carêra Hiểu làm phụ phong và mấy người trong gia đình ông Trương Chi. Áo lễ của vị tân Giám mục là mấy miếng vải đấu lại với nhau do chính tay Đức Cha Sampedro Xuyên chủ phong và Đức Cha Valentinô Berrio Ochoa Vinh thụ phong tự khâu lấy ban đem dưới ánh đèn dầu leo lét. Thay vì mũ ngọc gậy vàng thì cây gậy chăn chiên chính là một cành tre non, mũ Giám mục làm bằng bìa cứng bọc giấy trang kim. Sau thánh lễ, mỗi người phải vội vàng giải tán ngay, ai nấy tìm về chỗ ẩn núp của mình. Sau này, chính ngài đã biên thư kể lại tâm sự của Ngài cho một cha bạn ở Manila như sau: “Con thú thật con muốn chạy thoát ra khỏi vòng ràng buộc này. Nhưng biết bao lần Đức Cha Sampedro Xuyên đã bảo con, nên theo lương tâm, buộc con phải vui nhận việc tuyển chọn này. Con không dám cưỡng lại ý Chúa đã rõ rệt. Sau ngày được tuyển chọn, con chỉ còn vừa đủ thì giờ để cấm phòng. Con lắng nghe Chúa phán trong thinh lặng, không có lấy một cuốn sách nào giúp tĩnh tâm, mà có tìm cũng chẳng có. Không phải chỉ thiếu sách cấm phòng, mà chiều áp lễ tấn phong thấy rằng mới chỉ có độ một nửa khăn áo cần dùng trong nghi lễ. Đức Cha Đại Diện Tông Toà và con phải vội vàng hai tay kim chỉ, đóng vai thợ may. Tạ ơn Chúa, tới đúng giờ đã định, chúng con cũng có ít khăn áo xứng đáng”. Sau đúng 2 tuần lễ của ngày lễ tấn phong thời danh này, Đức Cha Sampedro Xuyên bị truy nã dữ dội quá nên Ngài vội trốn sang làng Thôn Đông rồi qua Kiên Lao thì bị bắt ngày 8 tháng 7 và bị xử lăng trì tại Nam Định ngày 28 tháng 7 năm 1858. Còn Đức Cha Valentinô Berriô Ochoa Vinh thì chạy sang Trà Lũ. Từ đây Đức Cha Berriô Ochoa Vinh một mình gách trách nhiệm coi sóc giáo phận. Tình thế quá khẩn trương, Đức Cha Alcazar Hy, Giám mục Hải Phòng phải rời Việt Nam để trở về Âu Châu. Đức Cha Valentinô Berriô Ochoa Vinh nhất định ở lại Việt Nam nhưng cũng phải lén lút tại nhiều nơi, cuối cùng cũng phải trốn sang giáo phận Đông Đàng Ngoài tức Hải Phòng ngày nay. Sau nhiều ngày vượt sông băng lạch, Ngài tới Cao Xá tỉnh Hưng Yên rồi tới nơi Đức Cha Hermosilla Liêm và cha Almato Bình trú ẩn. Ngài tạm trú ẩn tại Kẻ Một rồi sau cùng tìm được nơi trú ẩn trong vườn nhà anh Thăng, làng Hương La, xứ Tử Nê, Bắc Ninh. Người nhà đã đào cho Đức Cha một cái hầm trú ẩn khá an toàn. Chính tại hầm này, Đức Giám Mục Hầm Trú đã thành lập toà Giám mục trong gần trọn đời Giám mục của Ngài (gần 3 năm). Chiếc hầm độc đáo này vừa làm nhà nguyện, vừa làm văn phòng, vừa làm chủng viện để huấn luyện và đào tạo một số linh mục do Đức Cha dẫn đi theo. Tất cả mọi công việc đều làm dưới hầm. Ban đêm Đức Cha ra khỏi hầm đi thăm bệnh nhân hay ban bí tích cho giáo dân hoặc đi tìm gặp gỡ các linh mục để khích lệ và xưng tội. Theo cha M. Gispert kể lại thì có một lần duy nhất trong đời Giám mục, Đức Cha Berriô Ochoa Vinh về xứ Kẻ Mèn, thuộc giáo phận Trung Đàng Ngoài tức Bùi Chu. Nơi đây Đức Cha Ochoa Vinh cùng với cha Riano Hoà đã tuyên thệ sẽ xây cất một thánh đường dâng kính Đức Mẹ Vô Nhiễm và nhận Đức Mẹ Vô Nhiễm làm bổn mạng của giáo phận, nếu Chúa ban cho Giáo Hội thoát khỏi cơn bách hại này. Lời tuyên thệ ấy sau này cha Riano Hoà làm Giám mục đã thực hiện. Đó chính là thánh đường kiểu Gothique nguy nga xây đi cất lại ba lần dâng kính Mẹ Vô Nhiễm tại Phú Nhai ngày nay. Thời gian Đức Cha Valentinô Berrio Ochoa Vinh gánh nhận trách nhiệm Giám mục giáo phận Trung Đàng Ngoài tức Bùi Chu ngày nay cũng chính là thời kỳ Sắc lệnh Phân Sáp người Công Giáo đang được thi hành ráo riết trên toàn quốc. Thế mà trong hoàn cảnh dầu sôi lửa bỏng như vậy mà Đức Cha vẫn tích cực lo tương lai cho Giáo Hội. Trong hầm trú Ngài vẫn hăng say lo đào tạo các linh mục, lo giảng dạy và bằng mọi cách rao giảng đạo Chúa, lo rửa tội cho nhiều tân tòng, lo viết thư khuyến khích gửi đi cho các linh mục cũng như giáo dân. Có một vài lần bị báo động, Ngài phải gấp rút chạy trốn qua một hầm trú khác để ẩn nấp. Thật vô cùng cơ cực và bao nỗi khổ ngài phải chịu. Cơ cực vì hầm chật chội, ngột ngạt, thiếu ăn uống. Khổ tâm vì không thể về với giáo phận của mình, trong khi đó cơn bách hại mỗi lúc một gia tăng. Các hung tin bay về tới tấp. Nay một hai linh mục rồi mai 17, 18 linh mục bị chém, tử đạo, các Thầy Giảng và biết bao giáo dân trung thành với đạo Chúa cũng lần lượt gục ngã dưới lưỡi gươm oan nghiệt của các vua chúa cấm đạo. Ngày 20 tháng 10 năm 1861 Đức Cha Hermôsilla Liêm cùng với thầy Giảng Giuse Nguyễn Duy Khang bị bắt trên một chiếc thuyền đang chạy trốn. Được tin nay Đức Cha Valentino Berrio Ochoa Vinh lại càng đau buồn. Thế rồi sợ Đức Cha bị lộ nên giáo dân đã đưa Đức Cha và cha Almato Bình di chuyển tới một nơi an toàn hơn. Giáo dân tín cẩn ông Phó Xã trưởng làng bên cạnh. Tuy ông là người lương nhưng từ xưa tới nay ông vốn là người rất tốt với anh em Công giáo. Ông tiếp đón Đức Cha và cha Almatô Bình rất ân cần. Nhưng sau vì ham số tiền thưởng quá lớn nên ông đã bày mưu đem nộp các Ngài cho nhà chức tránh. Thế là ngày 25 tháng 10 năm 1861 Đức Cha Valentinô Berrio Ochoa Vinh và cha Almatô Bình đã bị bắt, bị đeo gông và bị giải về tỉnh lị Hải Dương. Về tới cổng tỉnh Hải Dương, họ đã dặt một cây Thánh Giá thật lớn ngay trên mặt đường để các Ngài bước qua. Nhưng Đức Cha và cha Almatô Bình nhất định không bước qua. Đức Cha Berrio Ochoa Vinh quì xuống thờ lạy và mạnh bạo tuyên bố: “Nếu quí vị không cất tượng này đi, nhất định chúng tôi sẽ không chịu tiến bước, dù chúng tôi có phải chết ngay tại chỗ này”. Lời tuyên bố khẳng khái ấy đã khiến họ phải nhường bước và cất cây Thánh Giá đi nơi khác. Tuy bị bắt tại Hải Dương nhưng Đức Cha Valentinô Berrio Ochoa Vinh vẫn tự xưng mình là Giám Mục giáo phận Trung Đàng Ngoài tức Bùi Chu với hy vọng là họ sẽ đưa Ngài về Nam Định để được chết giữa đoàn chiên trong giáo phận của mình. Trong một lúc quan tổng đốc tỉnh Hải Dương bắt giữ trong tay ba vị Đạo trưởng tây phương, quả là một chiến lợi phẩm quá lớn. Vua Tự Đức nghe tin cũng đòi điệu các Ngài về kinh để chính vua ra án hành quyết. Nhưng quan thống đốc tỉnh Nam Định khi ấy là Nguyễn Đình Tân có quyền nghị quyết trên cả tổng đốc Hải Dương, sợ ba tù nhân tây phương này có thể đánh tháo, và như thế sẽ mất điểm với triều đình nên đã vội vã cho lệnh tổng đốc Hải Dương phải lập tức thi hành bản án trảm quyết cả ba vị Đạo trưởng này. Hôm đó là ngày 1 tháng 11, năm 1861, ngày lễ Các Thánh của Giáo Hội Công Giáo, quân lính áp giải các Ngài ra pháp trường đông như đi rước. Quân lính hai thành hai hàng, cũi Đức Cha Berrio Ochoa Vinh đi giữa, cũi Đức cha Hermôsilla Liêm đi bên phải, bên trái là cũi cha Almatô Bình. Các ngài bình tĩnh ngồi trong cũi cầu nguyện như thương lệ, nét mặt tươi tỉnh hân hoan khiến mọi người đều ngạc nhiên. Tới pháp trường Năm Mẫu, họ mở cũi để các Ngài bước ra. Rất đông đảo giáo dân cũng như lương dân đi theo để chứng kiến cái chết anh hùng của các chiến sĩ Đức Tin của Chúa. Cả ba vị bước ra khỏi cũi, thản nhiên quay nhìn và cúi đầu chào mọi người, hai Đức Cha giơ tay ban phép lành lần cuối cho các tín hữu. Sau đó cả ba bình tĩnh, tươi vui quì cầu nguyện ít phút. Tiếp theo là ba hồi chiêng trống vang rền nổi lên, Lý hình vung gươm cao đợi tiếng chiêng trống cuối cùng thì mạnh tay chém đầu các Ngài. Ba chiếc đầu rơi xuống. Nhiều người đứng ngoài xa la lên: - Lạy Chúa tôi, ba chiếc đầu đã rơi xuống đất rồi! Ghê sợ quá, Trời ơi! Xin ba Ngài cầu cho chúng con. Nhiều người đổ xô vào thấm máu các vị Tử Đạo. Thi hài các Ngài được an táng ngay tai Năm Mẫu, tỉnh Hải Dương, sau được cải táng về Thọ Ninh rồi Kẻ Mốt. Riêng đầu Đức Cha Valentinô Berriô Ochoa Vinh phải treo ba ngày rồi đem về tôn kính ở Yên Bạt. Ngay từ sau khi tử đạo, Đức Cha Valentinô Berriô Ochoa Vinh đã làm phép lạ. Xác Ngài đã an táng trong lòng đất 4 tháng trời, thế mà khi giáo dân tới bốc xác lên thì xác Ngài vẫn còn tuyệt nhiên tươi tốt nguyên vẹn, không hư thối. Mấy năm sau, giáo dân Bùi Chu rước về an táng tại giáo phận Bùi Chu. Năm 1885, cha Cezon xin gửi hài cốt Đức Cha Berriô Ochoa Vinh về Tây Ban Nha. Họ tổ chức rước thi hài Đức Cha từ hải cảng Barcelone về Biscaglia, quê hưởng của Ngài rất trang nghiêm, vĩ đại giữa một rừng người từ khắp nơi tuốn ra cung kính chiêm ngưỡng và chào mừng Ngài. Đức Giáo Hoàng Piô X đã suy tôn Giám mục Valentinô Berriô Ochoa Vinh lên bậc Chân Phước ngày 20 tháng 5 năm 1906 và Đức Giáo Hoàng Gioan Phaolô II đã nâng Ngài lên hàng Hiển Thánh Tử Đạo Việt Nam ngày 19 tháng 6 năm 1988. Lm. Nguyễn Đức Việt Châu, SSS
tonggiaophanhanoi.org
